Obłęd w Weimarze. Zwiedzamy willę Silberblick, ostatni dom Nietzschego

Wnętrza willi Silberblick w Weimarze to arcydzieło „nowego stylu”. Tak swoją wersję secesji z 1903 r. określał autor projektu Henry van de Velde. Dom był świadkiem ostatnich lat choroby Fryderyka Nietzschego, proroka nowoczesności, myśliciela, o którym mówi się, że filozofował młotem. A jakich narzędzi używał van de Velde, tworząc jego archiwum dopracowane w każdym calu?

Fryderyk Nietzsche spędził w tym domu trzy ostatnie lata życia. W 1897 r., gdy zmarła matka chorego filozofa, opiekę nad nim przejęła siostra Elisabeth Förster-Nietzsche. Apatycznego, pogrążonego w obłędzie przewiozła do Weimaru w zamkniętym przedziale nocnego pociągu. Zamieszkali w położonej na wzgórzu willi Silberblick, przekazanej im przez Metę von Salis, szwajcarską historyczkę i feministkę, długoletnią przyjaciółkę korespondencyjną autora „Tako rzecze Zaratustra”.

Kontakt z cierpiącym filozofem był już wtedy prawie niemożliwy (relacje rodzeństwa od dawna były chłodne). Po dwóch udarach doznał częściowego paraliżu, nie mógł mówić ani samodzielnie się poruszać. Zmarł w 1900 r. Elisabeth, opiekunka archiwum brata, postanowiła przebudować willę, nadać zbiorom oprawę adekwatną do kultu, jaki otaczał filozofa. Osobą idealną do tego przedsięwzięcia wydawał się Henry van de Velde, flamandzki malarz i architekt samouk.

Znał pisma Nietzschego, cenił ich profetyczny ton i ekspresyjny styl. Opracowywał graficznie ekskluzywne wydania „Tako rzecze Zaratustra”, „Ecce Homo”, „Dytyrambów dionizyjskich”. Wykładał na Książęcej Akademii Sztuki w Weimarze. W 1901 r. Elisabeth zamówiła u niego projekt rozbudowy i drobiazgowej przebudowy budynku, poświęcając na ten cel 50 000 marek. Archiwum otwarto ponownie na urodziny filozofa, 15 października 1903 r. Parter willi Silberblick został rozbudowany o ryzalit z frontowym wejściem.

Zmiany we wnętrzu ograniczono do przestrzeni publicznie dostępnych na parterze: jadalni, biblioteki, pokoju spotkań i gabinetu z archiwaliami, z pominięciem prywatnych pokoi na piętrze. Jak na Gesamtkunstwerk (dzieło totalne) przystało, van de Velde opracował każdy detal: jego autorstwa są unikatowe drewniane regały, meble, bryły i drzwiczki kominków, klamki, oszczędne witraże. Projektant niechętnie odnosił się do stylistycznych etykietek, nie chciał być „przedstawicielem Jugendstil”, niemieckiej secesji. Wolał mówić, że tworzy „nowy styl”. W willi Silberblick odszedł od figuralnych ornamentów typowych dla secesji, skłaniał się raczej ku nowocześniejszej abstrakcji, zredukowanym formom.

Elisabeth organizowała w budynku wykłady, spotkania, promowała pisma brata, ale także redagowała te wcześniej niepublikowane, wbrew intencjom autora interpretując je zgodnie z własnymi nacjonalistycznymi i antysemickimi poglądami. Hojnie wspierała ją w tym hitlerowska władza. Te związki przesądziły o zamknięciu archiwum po II wojnie światowej. Dopiero nowa, krytyczna recepcja dzieł filozofa i zainteresowanie secesją przywróciły budynek publiczności. Dziś opiekuje się nim fundacja Klassik Stiftung Weimar.

Henry van de Velde, architekt flamandzki (1863–1957). Urodzony w belgijskiej Antwerpii, wykształcony w tamtejszej Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych, większość swojej kariery architekta, projektanta wnętrz, mebli i teoretyka sztuki spędził w Niemczech. Był propagatorem nowoczesności, twórcą ruchu art nouveau w Belgii, jednym z głównych przedstawicieli Jugendstil (niemieckiej wersji stylu), współzałożycielem Werkbundu (skupiającego projektantów związanych z budownictwem), a w latach 1907–1915 dziekanem Kunstgewerbeschule, Szkoły Sztuki Użytkowej w Książęcej Saksońskiej Akademii Sztuki w Weimarze, czyli późniejszego Bauhausu. Do realizacji van de Veldego należą m.in. wnętrza galerii sztuki „Maison de l'art nouveau” w Paryżu (1895), rozbudowa i wnętrza Archiwum Nietzschego w Weimarze (1903), wille: Esche (1903), Schulenburg (1914), bauhausowski dom opieki Heinemanhof w Hanowerze (1931), Pawilony Belgijskie na Wystawach Światowych w Paryżu (1937) i Nowym Jorku (1939–1940), Boekentoren, modernistyczna „Wieża książek” biblioteki Uniwersytetu w Gandawie (1942).

Nietzsche--Archiv, Humboldtstraße 36, Weimar, Niemcy, klassik-stiftung.de, goethe.de.

Tekst ukazał się w rubryce Zwiedzamy w miesięczniku "Dobre Wnętrze" 8/20. Więcej na: dobrewnetrze.urzadzamy.pl