Brzoza pożyteczna = Brzoza himalajska - Betula utilis

Brzoza pożyteczna, zwana również brzozą himalajską to drzewo liściaste należące do rodziny brzozowatych (Betulaceae). Jest szybko rosnącym drzewem, dorastającym do 25-30 m wysokości, o szerokiej, nieregularnej koronie, o luźno ułożonych gałęziach i często wielu pniach.

Spis treści

1. Brzoza pożyteczna - historia
2. Brzoza pożyteczna - opis
3. Brzoza pożyteczna - kwiaty, owoce
4. Brzoza pożyteczna - przesadzanie
5. Brzoza pożyteczna - drewno
6. Brzoza pożyteczna - podłoże, stanowisko
7. Brzoza pożyteczna - zastosowanie
8. Brzoza pożyteczna - rozmnażanie

Brzoza pożyteczna - historia

Brzoza pożyteczna na naturalnych stanowiskach można ją spotkać w Himalajach, od Nepalu, przez Tybet, aż po Chiny Wschodnie, gdzie porasta tereny do wysokości 4500m n.p.m., w lasach oraz przyjmując formy krzewiaste lub drzewiaste, porozrzucane pomiędzy roślinami iglastymi i krzewami (zazwyczaj zimozielonymi różanecznikami). Brzoza pożyteczna została nazwana i po raz pierwszy opisana w 1825 roku, przez botanika Davida Don'a w jego pracy 'Prodromus Florae Napalensis'. Opisał on jeden z gatunków, zebranych w Nepalu w 1820 roku przez Nataniela Wallich'a. Ówcześnie wiele naturalnych stanowisk tych roślin już nie istnieje, ze względu na intensywną wycinkę drzew w celu pozyskania drewna (głównie na opał), ale od 1993 roku trwa powtórne zalesianie na terenie Parku Naro Gangotri i w jego okolicach, dzięki poświęceniu himalaisty dr Harshavanti Bisht'a, który założył w Chirbasa pierwszą wysokogórską szkółkę tych roślin. Dzięki temu do 2000 roku udało się posadzić już 12,5 tys. drzew.

Brzoza pożyteczna - opis

Brzoza pożyteczna jest szybko rosnącym drzewem, dorastającym do 25-30 m wysokości, o szerokiej, nieregularnej koronie, o luźno ułożonych gałęziach i często wielu pniach. Kora jest cienka, białoszara lub brązowa, przeważnie gładka, z poziomymi przetchlinkami i łuszczy się charakterystycznie, okrężnie, cienkimi płatami, z których można tworzyć nawet duże strony, powszechnie wykorzystywane od czasów starożytnych do spisywania staroindyjskich świętych ksiąg i tekstów. Do dziś spisuje się na korze brzozy święte mantry i pełni ona rolę amuletu, a kora brzozowa była szeroko stosowana w zastępstwie papieru  na terenach Himalajów aż do XVI w. Ponad to kora była szeroko stosowana jako materiał do: pakowania (głównie masła), pokryć dachowych, wyrobu parasoli itp.

Liście ułożone na pędach skrętolegle. Delikatnie owłosione, skórzaste, pojedyncze, ogonkowe, o długości 5-10cm, jajowate lub sercowate, o szerokiej, klinowatej nasadzie, z ostrym, nieco wydłużonym wierzchołkiem, nierównomiernie piłkowane. Górna strona blaszki liściowej – ciemnozielona, spodnia strona jaśniejsza. Jesienią pięknie przebarwiają się na złocistożółty kolor, a na zimę opadają. Pędy tego gatunku są brodawkowate i miękko owłosione, w zimie czerwonobrązowe.

Brzoza pożyteczna - kwiaty, owoce

Brzozy to rośliny jednopienne. Kwiaty brzozy są wiatropylne, rozdzielnopłciowe, zebrane w wydłużone, kotkowate kwiatostany. Kwiaty męskie – pręcikowe, w baziach, które wykształcają się już jesienią i zimują na krótkopędach. Kwiaty żeńskie, zwisające na szypułkach, zimują w pączkach, z których wyrastają wiosną na bocznych krótkopędach, wraz z rozwijającymi się liśćmi. Brzoza kwitnie na przełomie kwietnia i maja. Po zapyleniu kwiatów i zapłodnieniu, od lipca do początku września zawiązują się drobne, spłaszczone owoce (orzeszki), opatrzone dwoma błonkowatymi skrzydełkami, osadzone w katach 3-klapowych łusek, zebrane w wydłużonych, walcowatych owocostanach o długości 2-3cm, rozsypujących się po dojrzeniu (od przełomu sierpnia i września, niekiedy aż do wiosny). Orzeszki brzozowe są w zimie przysmakiem wielu ptaków, m.in. czeczotek. Brzoza jest w stanie wytworzyć ogromną ilość nasion (nawet 50 milionów/ha), jednak ich zdolność kiełkowania jest niewielka (zaledwie około 15%) i trwa tylko do kolejnej wiosny. Mimo to, ze względu na małe wymagania pokarmowe i wilgotnościowe, jest w stanie szybko się rozprzestrzeniać.

Brzoza pożyteczna - przesadzanie

System korzeniowy brzóz jest płytki, może silnie wyjaławiać glebę, w wyniku czego uniemożliwia wzrost wielu innych roślin w bezpośrednim sąsiedztwie. Starsze egzemplarze źle znoszą przesadzanie i rzadko się przyjmują, dlatego przesadzać należy jedynie drzewa młode, najwyżej 3-letnie, najlepiej kilkakrotnie przesadzone w szkółkach, o obfitym systemie korzeniowym, których kora na pniach jest jeszcze ciemna. Zabieg ten wykonywać należy wczesną wiosną, kiedy pąki zaczynają się dopiero powiększać. Odmiany i cenniejsze gatunki powinny być sadzone z pojemników, z dużą bryłą korzeniową. Dodatkowo, brzozy źle znoszą przycinanie. Rany po cięciu gałęzi, powstałe w końcu zimy lub na przedwiośniu wydzielają silnie sok, co powoduje osłabienie drzewa. Aby temu zapobiec, przycinanie (tylko, jeśli jest konieczne) należy wykonywać latem, po całkowitym rozwinięciu się liści, najlepiej na przełomie czerwca i lipca.

Brzoza pożyteczna - drewno

Drewno brzozy pożytecznej nie należy do najtrwalszych, ale jest dość twarde, odporne na choroby grzybowe i szeroko stosowane, ze względu na łatwość obróbki w meblarstwie, przemyśle papierniczym i drzewnym, głównie do produkcji sklejek, okładzin, mebli i posadzek, dawniej wykorzystywane było również do konstrukcji mostów. Dodatkowo jest jednym z lepszych gatunków drewna, wykorzystywanych jako opał do pieców i kominków, ponieważ doskonale pali się, nawet jeśli jest świeże i mokre.

Brzoza pożyteczna - podłoże, stanowisko

Brzoza pożyteczna najlepiej rośnie na słonecznych stanowiskach. Jest gatunkiem ruderalnym, co oznacza, że urośnie nawet na słabych, piaszczystych glebach. Jest odporna na suszę, ale ze względu na płytki system korzeniowy, może zasychać i zamierać przy gwałtownym spadku wód gruntowych (np. po melioracji okolicznych terenów lub w wyniku dużej suszy). Brzoza pożyteczna jest gatunkiem mrozoodpornym. Ostatnie badania wykazały, że jest to gatunek wrażliwy na zasolenie podłoża oraz przemysłowe zanieczyszczenia powietrza (głównie związki siarki, azotu i fluoru), dlatego nie nadają się do nasadzeń w dużych miastach i w bezpośrednim sąsiedztwie ulic i arterii komunikacyjnych.

Brzoza pożyteczna - zastosowanie

Brzoza pożyteczna to doskonała roślina ozdobna, polecana do dużych ogrodów, parków i zieleni osiedlowej, szczególnie wartościowa w dużych założeniach naturalistycznych i zadrzewieniach w otwartym krajobrazie. W miastach doskonała do większych zespołów zieleni np. parków czy zieleńców, jako soliter lub drzewo alejowe. Nieodpowiednia do sadzenia przy ulicach i na terenach o wysokim poziomie zanieczyszczeń.

Brzoza pożyteczna - rozmnażanie

Brzoza pożyteczna może być rozmnażana generatywnie, poprzez wysiew nasion, zebranych jesienią. Nasiona wysiewamy jesienią wprost do gruntu lub wiosną, na przełomie marca i kwietnia wprost do gruntu lub w inspekcie. Po wysiewie nasion nie trzeba przykrywać podłożem, ponieważ kiełkują na świetle. Młode siewki są bardzo delikatne i wymagają starannej pielęgnacji, a przede wszystkim wyższej wilgotności podłoża i powietrza. Niestety nasiona kiełkują nierównomiernie i w niewielkim procencie, dlatego lepszym sposobem jest rozmnażanie wegetatywne, przez okulizację na przełomie maja i czerwca lub szczepienie w koronie dwuletnich pędów, przeprowadzane zimą lub wczesną wiosną na podkładkach w szklarni lub szczepienie w gruncie (w maju), na starszych podkładkach.

Agnieszka Mike-Jeziorska